Here you can find information about Demotech publications and of publications of others that are interesting to our approach.

(NL) Een kop koffie

Artikel geschreven door Jan Houdijk en gepubliceerd in de MeMOkrant, september 1983.
Ontwerper Reinder van Tijen: "Ook de simpelste vinding moet worden ingepast in een complex bestaan"

Een kop koffie
Een kop Indische koffie vormt, op een warme zomerdag, mijn introductie in aangepaste technologie. Deze drank (schep gemalen koffie in de mok en daarop kokend water) neem ik tot me in de tuin van uitvinder Reinder van Tijen. Ze levert me niet, zoals ik me had voorgesteld, een mond vol drab.
Vastgeroest als ik ben, heb ik het alternatieve aanbod met argwaan aanvaard. Om te ontdekken dat ik koffie zit te drinken, waarin weinig is ge?nvesteerd geen koffiefilter, geen filterzakje, geen langdurig opschenken, geen beroep op de gastvrouw - terwijl de kwaliteit uitmuntend is.
Deze koffie past, besef ik, in een ander systeem. Een systeem dat ik niet ken. Zelf ?kies? ik nooit voor een methode van koffiezetten. Aan het mij bekende kopje koffie kleeft van alles zoals service en status en mijn praktisch handelen is door gewenning ondergesneeuwd. Ik stel me zelf geen vragen over, laat staan de juiste.

Aanvaarding zonder meer
Dat de fabrikanten van koffiezetautomaten, filters, zakjes en ga maar door die vragen niet stellen, is tot daaraan toe, zegt Reinder. ?Maar dat we ons niet afvragen of we op een praktische manier aan een kopje koffie kunnen komen is niet zo best. Want zo aanvaarden we zonder meer de macht en de invloed van de industrie, die ons in de hoek heeft gedreven waarin we nu zijn.?
En dat is het dus. De nieuwe kleinschalige oplossingen moeten het niet zo maar opnemen tegen de oude, gevestigde. De vooroordelen moeten mede overwonnen, de angst voor het nieuwe ook. "Maar het allerbelangrijkste is, dat de nieuwe technologie zich moet bewijzen als economisch voordelig. Daardoor is het praktisch gesproken alleen te doen aangepaste technologie op bredere schaal in te voeren als de staat zich erachter stelt. De kosten voor de ontwikkeling van een de-centrale technologische voorzieningen zijn te hoog om door losse individuen te worden opgebracht. Daar, waar door staatsdruk de nodige informatie gedecentraliseerd beschikbaar komt, zoals in China en Vietnam vindt een nieuwe technologie ingang. Elders niet of nauwelijks.

Sombere situatie
Dat maakt ook, dat Reinder van Tijen de situatie in Nederland wat somber beoordeelt. Een ander soort technologie zit er voor ons niet in. Het ging er wel even op lijken, maar nu de economische malaise zich voortzet heeft men er weinig oren naar. Dat er over een CE-scenario wordt gepraat en over warmtekrachtkoppeling moet mij, zegt Reinder, er niet toe verleiden te denken dat het de goede kant op gaat. Er worden niet werkelijk lansen voor gebroken, het blijft in de kantlijn.
De invoering van aangepaste technologie in Nederland is, in Reinders ogen, een zaak van ?nee, tenzij?. Tenzij we tijd van leven hebben, en dus erg veel geduld, blijven we in dit land kiezen voor groot en ingewikkeld. Reinder: ?Ik voorvoel dat de crisis erg uit de hand kan lopen. Ik vrees dat Chili dichterbij is dan wij wel hopen?.
Maar als we de tijd krijgen om de veranderingen voor te bereiden is het onze taak ervoor te zorgen, dat de alternatieve het volledig kunnen opnemen tegen de oude oplossingen. Want dat is de voorwaarde voor acceptatie, dat mensen, die eerst en vooral reageren op een economische prikkel, inzien dat de nieuwe keuzes ook betere opties zijn. ?Het is niet belangrijk in te schatten hoe het lopen zal?, zegt Reinder. ?Belangrijk is dat je wat je doet behoorlijk stuurt vanuit je mogelijkheden. Dat is een open deur, maar een beetje strategie is nooit weg. Op die manier leer je de basisvoorwaarden kennen waarop je je keuzes maakt. En dan kom je terecht bij je eigen werk.?

Pomp als sleutelfactor
Dat eigen werk van Reinder van Tijen is producten bedenken en ontwikkelen, uitvinden. Hij heeft jarenlang in zijn woonplaats Dieren als ontwerper op een fietsenfabriek gewerkt. Vanaf 1970 is hij zelfstandig. Reinder is uitvinder van de touwpomp, die in nogal wat ontwikkelingslanden uitkomst biedt. Hij is daarnaast met duizend dingen bezig. Reinder: ?In het begin was er de erkende notie dat je bestaande processen kleiner van schaal maakte, waardoor ze beter in te passen zijn. Ik ben van een andere kant begonnen. Als je nu eens geen kapitaal hebt, geen kennis en geen infrastructuur - dus alles tegen hebt, gemeten naar de maatstaven van onze maatschappij - welke middelen heb je dan nog wel om tot vernieuwing te komen? Dan kom je op woorden als soberheid, politieke voorstructurering (Vietnam, China), verwachting.?
?Ik ben met pompen bezig gegaan. Uiteindelijk is daar, na een lange weg, een pomp uitgekomen, een pomp die een paar tientjes kost, die je in een paar uur kunt leren maken, die je kunt maken zonder op de ambachtsschool te hebben gezeten. Een pomp met een hoog rendement, zodat het gebruik ervan zinnig is.?
?Zo?n pomp is niet het einde van het verhaal. Pas als die pomp als keuzemogelijkheid er is, kunnen ?gemeenschappen zich afvragen of ze hem willen hebben en kan er een proces op gang komen van vertrouwen krijgen, sociale aanvaarding en dergelijke dingen meer. Niet het leveren van het ding ben je er niet, maar je hebt wel een sleutelfactor vervuld.?

?Wat je ziet, is dat wat je met de pomp hebt gedaan, ook voor andere dingen geldt. Bouwelementen, fietsen, microscopen, je kunt uitkomen op een totaal ander ontwerp als je de samenhang van technisch handelen zo kunt wijzigen, dat je een hele hoop gebruikelijke voorwaarden niet nodig hebt om aan een goed resultaat te komen.?

Simpel is niet simpel
Reinder ?Elk nieuw product komt er dankzij een grote inspanning. Men doet wel kleinerend over de ?simpelheid? van de touwpomp. maar daar verkijkt men zich volledig op. Simpel wil hier immers zeggen, dat het product is aangepast om ge?ntegreerd te worden in een uiterst complex leven. Grootschalige, gangbare technologie valt eenvoudigweg niet in te passen. De voorwaarden voor inpassing scheppen is zeer, zeer moeilijk. Een deel ervan wordt bepaalt door wat er ter plekke ? waar de toepassing komt - mogelijk is; een ander deel door zijn geschiktheid te worden uitgelegd. Zo?n ding moet als het ware zijn eigen informatie verschaffen: zien is ermee kunnen werken.? ?Het is een truc. Geen goocheltruc die ontoegankelijk is voor een leek, zoals bijvoorbeeld medische kennis, maar het spiegelbeeld daarvan. Je brengt een truc die in zich een leermiddel is. Een vereiste is dat ze een leerproces op gang brengt dat heel snel verloopt. Alles wat je ontwerpt moet die eigenschap hebben. Dat mensen bij het zien al zeggen: aha, ik zie het al. Als dit zus gaat, dan gaat dat zo, enzovoort. Daarom moet ook de rest van de zaak eigen werk blijven. Laat de mensen verder zelf de boel maar vervolmaken, groot maken of klein. Kom niet met iets dat mooi en afgerond is, je troeft ze ermee af. Geef ze een gelegenheid hun eigen idee?n ermee te volgen en ze zullen ook op andere vindingen komen...?

Middelen gering
Reinder van Tijen constateert dat de algemeen aanvaarde techniek onze wereld naar de filistijnen helpt. We willen een andere technologie die veel beter is. Alleen, de financi?le ondersteunning daarvoor is zo gering, dat er nauwelijks onderzoek kan worden gedaan. Reinder noemt de fietskarren als voorbeeld. Er zijn veel ontwerpen, maar ze hebben allemaal wel een of meer tekortkomingen. Daarover zouden de makers overleg moeten hebben. Daar komt echter niets van doordat deze kleine bedrijfjes zich nu al te pletter werken om het hoofd boven water te kunnen houden. De studieweekends die Sietz Leeflang (De Twaalf Ambachten) organiseert, zijn op zichzelf uitstekend en waardevol, maar de research zou dieper moeten gaan. Wegen daarvoor zoekt Reinder van Tijen in de richting van belangenverenigingen, zoals consumentenbond en milieudefensie. In plaats van boos te ageren op misstanden zou de laatste club er misschien wijzer aan doen onderzoeken te activeren. Een andere manier van verpakken bijvoorbeeld, zodat er een alternatief komt voor de grondstoffenverslindende verpakkingen van het moment. Bekostig een goede vraagstelling, ontwikkeling en marketing voor een alternatief en laat dit werk bij voorkeur uitvoeren door verschillende mensen. Ook een consumentenbond zou offensiever moeten functioneren. Als je een schrijfmachientje aan de telefoon wilt koppelen kun je natuurlijk wachten op IBM. Je kunt er ook aan meehelpen dat ergens binnen ons sociale netwerk de verwachting ontstaat dat zoiets er komt. Een consumentenbond die over zoveel deskundigheid kan beschikken, behoeft toch niet af te wachten maar kan immers ook het voortouw nemen?

Bouwen zonder kapitaal
Verwachting is een sleutelwoord in Reinders opvatting over hoe een verandering op gang kan komen De samenleving moet de verwachting hebben dat iets kan en dan kan het ook. Het niet verwachten, de keerzijde ervan is de grote vertragende factor. Misschien is het dat wat een uitvinder zo?n opzienbarende kerel maakt: dat hij aan komt zetten met dingen die we niet verwacht hadden. Van breien weten we dat je dat doet in vrije uren, op loze momenten. Het is een handeling die tussen de bedrijven doorgaat, zonder enige nadruk. Bijna spelenderwijs ontstaat een trui. Als je als ontwerper aankomt met bouwmaterialen die op dezelfde speelse manier ontstaan, is dat heel andere koek. Toch denkt Reinder dat je ook van de bouwerij een breikous kunt maken. Om tot goedkoper bouwen te komen is hij oprichter geworden van de Vereniging Bouwen Zonder Kapitaal. Eerste object is een boerderij die moet tonen hoe je door een kleinschalige aanpak technologische blokkades kunt doorbreken. ?Bouwen moet niet een b??tje goedkoper zijn, maar drastisch.? Door zich die opgave te blijven stellen is Reinder erop gekomen dat je in een tegelkachel, die je toch moet stoken, je eigen bouwstenen kunt bakken. Een paar per keer. Dat schiet niet hard op, maar wie zegt dat dat moet? Een trui breien kan ook lang duren. Dat ligt in de lijn der verwachting. Ook voor bouwen kun je andere verwachtingen gaan koesteren: dat het maken van stenen veel tijd, maar praktisch geen geld kost.

Verzameling van informatie
?Ik weet bijvoorbeeld dat tegelkachels een hoger rendement kunnen geven. Kan ik daar klein mee beginnen dan kan ik mijn buurt en in deze vereniging, mijn verhaal wel aan de mensen kwijt. Dat is een grondslag om mee van start te gaan. Samen met anderen. En krijgt het plan zo vorm, dan kan ik naar de pers stappen en aandacht vragen voor dat initiatief. Zo komt informatie vrij. Door een bewuste verzameling van informatie kun je kwaliteit zo verhogen dat je het oude kunt verdringen, dat er een reeks verwachtingen ontstaat waardoor het mogelijk wordt dat steeds meer mensen deze manier van werken oppakken. Bijna niemand huurt een tuinman om zijn tuin te doen. Dat is een klus die iedereen graag in eigen hand houdt. Waarom zou dat ook met de fabricage van bouwmaterialen niet kunnen?